در شمال شرقي چاه سنگي و به محاذات صد ستون و در ارتفاع 40 متري، آثار يك دستگاه عمارت، با سكويي مفصل و يك ((آرامگاه)) در سنگ كنده شده، ديده مي شود. بنا مشتمل بوده است بر يك اتاق دو ستوني و در جنب آن يك ايوان، با دو ستون در غرب و صندوق خانه هايي در شمال و جنوب و نيز تالاري 4 ستوني با يك اتاق جانبي در شمال. همه اينها را بر سكويي چند پله اي بنا كرده اند كه از سنگ هايي بزرگ و كوچك درست شده و سنگ هايش را بدون ملاط به هم چسبانيده اند.

از نخستين كاخهايي كه بر روي صفه تخت جمشيد برآوردند بنايي بود در جنوب غربي آپادانا و رو به جنوب، يعني به سمت آفتاب. اين بنا در يكي از كتيبه هاي منقور بر آن تچر خوانده شده است و در كتيبه اي ديگر از همان بنا هديش و امروز به ((كاخ داريوش)) و يا ((تچر)) معروف است. كلمه تچر در زبان فارسي مانده و به صورت ((تجر)) و يا ((طرز)) در آمده است و آن را ((خانه زمستاني)) معني كرده اند ولي هيچ دليلي كه برساند اين بنا سراي زمستاني داريوش بوده است در دست نيست.

در مركز كوشك شاهي تخت‌جمشيد،كاخ كوچكي قرار دارد كه توسط سه درگاه و چند راهرو به كاخ‌هاي ديگر راه مي يابد و از اين جهت آن را «كاخ مركزي» و يا «سه دري» مي خوانند كه آن را دروازه شاهان نيز گفته اند. چون بر پلكان‌هاي آن، نجباي كشور را نقش كرده‌اند كه به وضعي دوستانه و غير رسمي، براي ديدار فرمانروا مي روند و نيز به سبب نوع استفاده و موقعيت كاخ،گاهي آن را «تالار شورا»نيز ناميده‌اند.

«آپادانا» يا كاخ بار داريوش و خشايارشا كه اريك اشميت، حفار تخت‌جمشيد آن را «عالي‌ترين، باشكوه‌ترين و وسيع‌ترين ساختمان‌هاي تخت‌جمشيد» خوانده، مشتمل است بر يك تالار چهارگوش مركزي با 36ستون و سه ايوان، در جهت‌هاي شمال، شرق و غرب (هر يك با 12 ستون) و چهار برج در چهار گوشه بيروني تالار و يك رشته اتاق نگهباني در جنوب. بناي «آپادانا» به دست داريوش بزرگ آغاز شد و در زمان خشايارشا به اتمام رسيد.

دومين كاخ تخت جمشيد از حيث وسعت بناي شكوهمندي است در مشرق حياط آپادانا كه تالار مركزي آن صد ستون سنگي (ده رديف 10 رديفه) داشته است و ازين روي آن را صد ستون خوانده اند . اشميت آن را تالار تخت ناميد زيرا كه وي يك صد ستون ديگر اما بسيار كوچكتر در ميان دستگاه خزانه كشف كرده بود اما چون نام صد ستون بسيار مشهور و از قديم الايام معمول بوده است ما نيز همان را به كار مي بريم . ضمنا مي دانيم كه صد ستون نام تخت جمشيد در دوره ساساني بوده است .

كاخ اختصاصي خشايار شاه (معروف به هديش) در شرق «كاخ ه» آثار كاخ با شكوهي ديده مي شود كه به گواهي كتيبه هايش به فرمان خشايار شا ساخته شده است. وي در يك كتيبه اين بنا را «هديش» خوانده ولي در نبشته‌اي ديگر، انرا تچر ناميده است. بنابراين اطلاق نام «هديش» بر اين بنا چندان درست نيست زيرا آشكار است كه هر دو واژه يك معني داشته اند. تا چندي پيش همه مورخان هنر و باستان‌شناسان، اين كاخ را تمام و كمال ساخته خشايارشا می دانستن.

در شرق قسمت اصلي حرمسرا و جنوب كاخ صد ستون، بقاياي دستگاه ساختماني بزرگي مي يابيم كه با ديواري ستبر احاطه شده و با خيابان هاي پهني از همه بناهاي اطرافش سوا شده است. اين آثار، بازمانده گنجينه بزرگ تخت جمشيد است كه اسكندر آن را تاراج كرد و به آتش كشيد. ريخت اصلي اين بنا همواره ثابت نبوده و از همان آغاز كار در طرحش دست برده اند. تا آنجا كه ما دريافته ايم ، يكي از نخستين بناهايي كه روي صفه ساخته شد و گويا مدتي هم از آن به عنوان ساختماني اداري استفاده مي كردند، " خزانه اصلي" داريوش بود

راه ورود به صفه، يك جفت پلكان قرينه است كه در ديوار غربي نزديك به گوشه شمالي تعبيه كرده‌اند. در اينجا، در جلوي ديوار، محوطه‌اي به طول 5/10 متر و پهناي 7 متر را به اندازه 10 سانتي متر از سطح دشت  بالاتر آورده و با سنگ‌هاي بزرگ و نيك تراشيده فرش كرده‌اند و در امتداد اضلاع كوتاهتر آن دو رديف پلكان بالا آورده‌اند. هر پلكان، 63 پله دارد و به پاگردي وسيع منتهي مي‌شود، سپس 180 درجه پيچيده و در جهت مخالف رديف نخستين، 48 پله ديگر مي‌خورد و در ارتفاع نزديك به دوازده متري زمين به صفه مي‌رسد.

در مشرق جلوخان پلكان ورودي، به فاصله 22 متري از لبه صفه، كاخ كوچكي است كه "دروازه همه ملل" نام دارد زيرا كه نمايندگان همه اقوام تابع كشور ايران بدان وارد مي‌شده و سپس به سوي كاخ‌هاي بار مي‌رفته‌اند اين بنا مشتمل است بر تالاري با ديوارهاي خشتي ستبر، سه درگاه عظيم و چهار ستون رفيع كه سقف نگه مي‌داشته اند.اين ساختمان متعلق است به زمان خشايارشا و اگر هم داريوش بزرگ پي ريزي اش كرده بود، خشايارشا آن را برآورده و تمام كرده است.