در زير آرامگاه اردشير يكم هخامنشي دو نقش برجسته از دوره ساساني ديده مي‌شود كه هر دو «نبرد سواره» را مي‌نمايد. نقش بالائي منسوب به اذر نرسه است (شماره 15) و نقش زيرين به هرمز دوم. اين پادشاه اخير پسر نرسي و نوه شاپور يكم بود و از 302 تا 308 ميلادي فرمانروائي كرد. نام وي در تاريخ ايران به نيكوكاري معروف گشته است.

در 330 ق.م. اسکندر مقدونی و یارانش پارسه را گرفتند. کاخها را سوختند و به زندگی «تخت جمشید» پایان دادند. اندکی پس از آن بود که دزدان در دیوار حفاظتی «بن خانه (کعبه ی زرتشت)» نقبی زدند تا گنج درون آن را بربایند. و لابد در همان زمان ها قبور شاهانه هم دستخوش دزدی و بی احترامی شده است. بعد از این دیگر اثری تاریخی در نقش رستم نمی شناسیم تا برسیم بدوره ی ساسانی، که 550 سال پس از اسکندر بود. از این مدت دراز، تنها یک اثر کوچک بر سینه ی کوه نقش رستم حک کرده اند، و آن کتیبه ایست بیست و پنج سطری که به خط آرامی در پائین متن عیلامی سنگنبشته ی داریوش بنشان ب (= DNB) نقر شده است.

با مرگ اسکندر در «بابل» به سال 323 پ.م. سرزمینهای اشغالی او میان سه سردارش تقسیم شد وایران به «سلوکوس» رسید. طایفه «اشکانیان» از شمال شرقی ایران سرازیر شدند و بساط «سلوکید»ها را برچیدند. اولین شاه «اشکانیان»، «میترادات»(138-170 پ.م.) بود که بر قسمت عمده سرزمینی که قبل از آن هخامنشی بود دست یافت.

سنگ نقش‌دار دوم، سمت راست نقش اولي دارد. تماشا كننده زود متوجه مي‌شود كه اين نقش تكرار نمايش تاجگذاري يا به شاهي رسيدن «اردشير اول» است كه در «نقش‌رستم» ملاحظه شد. در حالي كه در «نقش‌رستم»، شاه و مظهر «خدا» بر اسب سوارند، اينجا هر دو پياده هستند. «اهورمزدا» نشان خدايي يا «بارسم» به دست گرفته و حلقه صدارت يا «سيداريس» را كه نوار «ديادم» از آن آويزان است به «اردشير اول» مي‌سپارد.

در سمت چپ نخستین و شاید بزرگترین نقش، سه نقش به چشم می خورد. اینجا «شاپور اول» سوار براسب است و نه نفر دیگر در پشت او ایستاده اند. متأسفانه در گذشته از روی سبکسری به تمام صورتها آسیب رسانده اند. جزئیات و تجملات اسب با دقت بسیار تراشیده شده است. پای چپ حیوان بلند شده و گردنش با نرمش تمام قوس برداشته است.

نقش سوم در سمت راست تا اندازه ای در پشت صخره پنهان شده است. این هم متعلق به «شاپور» است که مراسم تاجگذاری یا به شاه رسیدن او را نشان می دهد. اینجا هم شخص شاه و هم مظهر«خدا» بر اسب سوارند، اما بر خلاف نقشهای مشابه، مظهر «خدا» در سمت چپ و شاه در سمت راست قرار گرفته اند.

پيش از آمدن آريائيان به پارس، اين ناحيه زير نفوذ بوميان خوزستان بوده و از اينان آثاري در گوشه و كنار فارس و بويژه جلگه مرودشت (مثلاً) در تپه سبز در داخل شهر مرودشت، در تپه ماليان يا انشان قديم در كناره غربي جلگه مرودشت)بدست آمده است كه مي رساند مردمي با فرهنگ و در فنون و زندگي شهري پيشرفته بوده‌اند. يكي از آثار آنان نقش برجسته‌اي بوده كه بر سينه كوه نقش رستم تراشيده بوده اند و بعدها بهرام دوم ساساني آنرا حك كرده و نقش خود و درباريانش را جايگزين ساخته است.

گماردن آناهيتا نرسي را به شهرياري

نرسي فرزند شاپور يكم بود كه اول « شاه » مشرق ايران شد و پس از چندي در زمان برادر و برادرزاده‌اش (بهرام اول و بهرام دوم) فرمانرواي ارمنستان گشت، و در آنجا گروهي از بزرگان ايران بدور وي جمع شدند، و وي را به گرفتن تاج و تخت ترغيب كردند. خود نرسي در كتيبه‌اي كه بر برج پايكوبي در عراق كنده است، ادعا دارد كه « شاپور وصيت كرد كه او { يعني نرسي} شهريار ايرانشهر باشد».

بهرام دوم در نبردگاه

درست در زیر ارامگاه داریوش، دو سنگتراشی بزرگ از دوره ساسانی داریم که هر دو نبرد شهریارانی اسب سوار را نشان می دهد که دشمنان خود را نگون سار کرده اند. نقش پایین احتمالاً و نقش بالایی به قطعیت به بهرام دوم منسوب شده است.

نقش بالایی 7 متر درازا و سه متر ارتفاع دارد و در آن نبرد پیروزمندانه بهرام دوم با دشمنی که هویتش معلوم نیست، به ترتیب زیر نموده شده است. شاهنشاه را از دو بال عقابی که از تاجش گشوده شده، می توان شناخت، گوی و دیهیم نواردار وی نیز به خوبی مشخص است و از شانه هایش گوی های شاهانه بر آمده .

یک- پيروزي شاپور بر امپراتوران روم

شاپور يكم در حدود 200 ميلادي زاده شد، و در مكتب پدر خود اردشير، آيين رزم و بزم و كشورداري و سالاري آموخت. در نبرد هرمزدگان در 28 آوريل 224 ميلادي، داذبنداد سپهبد اشكاني را از اسپ بخاك انداخت و پس از آن سپهسالار پدر شد و در جنگها او را ياري كرد. سپس در اواخر دوره اردشير قائم مقام وي گشت و مدتي هم تاج گنبدي شكل پدر را بر سر داشت و با همين تاج در سه جا منقوش است: روي نقش سلماس در آذربايجان، روي "نقش رستم" در داربگرد فارس و روي يك گل سينه گوهر كه اكنون در گنجينه نشانهاي كتابخانه ملي فرانسه مي باشد.