نقش نبرد هرمز دوم

در زير آرامگاه اردشير يكم هخامنشي دو نقش برجسته از دوره ساساني ديده مي‌شود كه هر دو «نبرد سواره» را مي‌نمايد. نقش بالائي منسوب به اذر نرسه است (شماره 15) و نقش زيرين به هرمز دوم. اين پادشاه اخير پسر نرسي و نوه شاپور يكم بود و از 302 تا 308 ميلادي فرمانروائي كرد. نام وي در تاريخ ايران به نيكوكاري معروف گشته است.

نقش نبرد هرمز دوم 40/8 متر بلنديو 4 متر پهنا دارد و توسط اشميت از زير خاك بيرون آورده شد و نخستين بار توسط ر.گيرشمن معرفي و تفسير گرديد. در اين نقش هرمزد دوم را سواره در حال سرنگون كردن دشمني زره پوش و سوار نموده‌اند. چهره و تاج اين شاهنشاه گزند ديده و معلوم نيست اما قسمتي از بال عقاب تاج و برجستگي كروي كه مثل دانه‌اي (اصلاً مرواريد) مي‌باشد، در جلو آن بخوبي پيداست و معلوم مي‌دارد كه تاج وي عقابي را نشان مي‌داده كه دانه‌اي مرواريد به منقار داشته است و از روي سكه‌هاي كتيبه‌دار و ظروف، مي‌دانيم كه اين شخص  هرمز دوم بوده. هرمزد كت تنگ كمردار و شولوار گشاد و پرچين و رداي بلند سگك‌دار پوشيده است و نوارهاي بلند از ديهيمش به پشت افشان شده و گيسوي بلندش بر شانه افتاده است و ريشش از حلقه‌اي گذشته. كفش وي روبان شاهانه دارد، و تركشي بزرگ بر ران آويخته  كه تزئينات زياد داشته است.

اسپ وي زين و يراق آراسته دارد و كمپوله‌هاي بزرگ به زين و برگش آويخته‌اند و دمش را گره زده با نوار بسته‌اند و كاكلش را گوي مانند كرده‌اند. پشت سر شاهنشاه مردي با كلاه خود و گوي كوچكي بر سر ايستاده ـ و بنابراين از شاهزادگان و بزرگان ساساني بايد باشد، و درفشي بدست دارد كه اصلاً چوبي افقي بر فراز نيزه‌اي بوده است  و سه گوي بر فراز آن چوب نصب كرده بوده‌اند (كه درست نمايش داده نشده) و دو كمپوله حلقه حلقه‌اي هم با نوارهاي افشان از آن آويخته بوده‌اند. درفش‌دار اصلاً سواره بوده و تركش و زره  داشته است و بي‌ريش و با گردنبند نشان داده شده است و تنه اسپش (كه قسمتي از آن پشت سر اسپ شاهنشاه مخفي مي‌بوده) اصلاً كنده نشده است.

دشمن نگونسار هرمزد يك ايراني زره‌پوش است كه نيزه بلند هرمزد در شكمش فرو رفته، و خود و اسپش را از جا كنده. كلاه وي، خوديست با نوار ديهيمي، و بلند و افشان ، و روي آن دو «نشان» كنده‌اند، يكي رديفي تزئيني مانند چهار برگ چنار در يك خط افقي، و بالاتر، دو برگ بههم چسبيده از تكه چوبي افقي برآمده. «نشان» دومي درست شبيه نشان « مگس‌پران‌دار» نقوش اردشير است،

و لوكونين بنا به دلائلي اين نشان را علامت خاندان «قارن» مي‌داند، و مي‌گويدكه هرمزد به تبعيت از سياست پدرش نرسي، خاندان «قارن» را كه از بهرام دوم و بهرام سوم هواداري كرده بودند، برانداخت و ديگر از آنها نشاني در دوره ساساني نيست.  اما اين استدلال درست نمي‌نمايد زيرا «قارن» ‌هاي ديگري در دوره ساساني «بعد از هرمز دوم » مي‌شناسيم و اين خاندان باقي ماند. از سوي ديگر، ظرفي نقره‌اي از كراسنويه در روسيه (نزديك شهر سرخوم) يافته‌اند كه امروز در موزه سرخوم است و روي آن مردي را در شكار خرس نشان داده‌اند كه شبيه به اين سوار نگونسار شده است و كلاهي با علامت برگهاي چنار بر سر دارد، اما علامت بالايي آن بكلي فرق مي‌كند؛ علامت برگ چناري روي كلاه «بيدخش پاپك» بهمراه بهرام دوم در نقش بهرام در بيشاپور نيز ديده مي‌شود، و هينتس اين دو تصوير (روي جام و روي نقش بهرام) را يكي دانسته، با سوار نگون‌سار در نقش هرمزد همسان مي‌داند. اين نظريه هنوز بقطعيت پذيرفته نشده است. تاريخ تراش نقش هرمزد دوم، حدود 305 ميلاديست.